Młyny to nie tylko zabytki architektury i historii, ale także inżynierii. Zostały zaprojektowane do mielenia ziarna na mąkę. Do tego celu wykorzystywano energię wiatru, wody lub pary. Ponieważ Łódź nazywana jest miastem zbudowanym na rzekach, nie dziwi fakt, że działało tu kiedyś kilkanaście młynów wodnych. Mieszkańcy minionych wieków potrafili też wykorzystać energię wiatru – w mieście było wiele wiatraków. O tym, jak powstawały i znikały pierwsze młyny w Łodzi, przeczytaj w artykule na portalu lodz-name.eu.
Łódź – miasto zbudowane na rzekach
Łódź jest znana jako miasto, które powstało na rzekach. W dawnych czasach, przed gwałtownym rozwojem przemysłowym, który rozpoczął się w drugiej połowie XIX wieku, miasto było otoczone 19 rzekami.
Pierwsza pisemna wzmianka o mieście pochodzi z 1332 roku. Prawo magdeburskie, które przewidywało szereg możliwości, zostało nadane miastu w lipcu 1423 roku przez króla Polski Władysława II Jagiełłę. Mimo otrzymania praw miejskich, Łódź przez kilka wieków pozostawała małym miasteczkiem, w którym głównym zajęciem mieszkańców było rolnictwo.
Wyhodowane zboże trzeba było zmielić, a do tego niezbędne były młyny. Pierwsze młyny w Łodzi były napędzane energią wodną i wiatrem.
Młyny wodne
Historycy uważają, że pierwsze młyny wodne zaczęły pojawiać się w Polsce w średniowieczu, około końca XII wieku. Głównym warunkiem budowy młyna wodnego była dostępność bieżącej wody. Jak już wspomniano, średniowieczna Łódź była otoczona rzekami i strumieniami, co przyczyniło się do powstania młynów wodnych.
Wiadomo, że w średniowiecznej Łodzi było około 30 młynów wodnych. Jeden z nich, Młyn Grobelny, znajdował się w pobliżu tamy na drodze Kraków – Łęczyca. Później na tym terenie pojawił się Park Staromiejski.
Jednak najwięcej młynów działało na rzece Jasień. Na tej rzece i jej dopływach znajdowało się 11 młynów wodnych. Dokładna data powstania pierwszego młyna na rzece Jasień pozostaje nieznana. Jednak badacze sugerują, że był to koniec XIV wieku.
Szczyt budowy młynów wodnych na terenie dzisiejszej Łodzi przypadł na XV i XVI wiek. Pojawiły się tak zwane „osady młyńskie” – wioski z kilkoma obiektami służącymi do mielenia zboża na mąkę. Dobitnym przykładem była malownicza wioska Księży Młyn. Pierwszy młyn należał do miejscowego księdza, a później liczba młynów w wiosce wzrosła.
Młyny wodne często ulegały zniszczeniu. Główną przyczyną były przede wszystkim wylewy rzek. Czasami dochodziło też do pożarów. Schyłek młynarstwa wodnego w Łodzi nastąpił w połowie XIX wieku. Było to spowodowane szybkim tempem industrializacji miasta. Łódź przemysłowa rozrastała się, wchłaniając okoliczne wioski, a na miejscu młynów powstawały fabryki przędzalnicze, farbiarskie i bielące.
Kolejną przyczyną upadku młynarstwa wodnego w Łodzi było gwałtowne wysychanie rzek w wyniku wspomnianej wcześniej industrializacji. Miejscowe zakłady i fabryki potrzebowały coraz więcej wody do produkcji przemysłowej. W rezultacie poziom wód gruntowych obniżał się, a rzeki ulegały spłyceniu. Brak wody powodował brak energii do pracy młynów zbudowanych na rzekach.
Wiatraki
W minionych wiekach mieszkańcy Łodzi, oprócz energii wodnej, chętnie korzystali z energii wiatru. Młyny były budowane na wzgórzach, na otwartej przestrzeni. Gdziekolwiek było wzgórze, tam prawie zawsze był wiatrak. Na przykład wiatraki znajdowały się na najwyższym wzgórzu dzisiejszej ulicy Piotrkowskiej i na wzgórzach ulicy Wólczańskiej.
W 1860 roku w Łodzi było ponad 30 wiatraków, a w 1875 roku ich liczba wzrosła do 65. Jednak pod koniec XIX wieku liczba wiatraków zaczęła maleć. Stało się tak za sprawą budowy pierwszych młynów wykorzystujących siłę pary. Miały one wiele zalet w porównaniu z młynami wodnymi czy wiatrowymi. Po pierwsze, takie młyny nie były uzależnione od pory roku czy warunków pogodowych, a po drugie – pracowały bez przerwy.
Mimo to drewniane wiatraki nadal działały na początku XX wieku. Ich wizerunki można było często zobaczyć na pocztówkach z początku XX wieku.
Na przykład na fotografii należącej do Bronisława Wilkoszewskiego widać Park Helenów, a w tle aż 17 wiatraków.
Z czasem łódzkie młyny wodne i wiatraki straciły swoją innowacyjność, ponieważ zastąpiły je młyny parowe, spalinowe, elektryczne i motorowe. Jednak te konstrukcje młynów wodnych i wiatraków, które przetrwały, zyskały wartość architektoniczną i historyczną.
